Toverlantaarn - Chromatropen


Chromatropen

De verbazingwekkende, schitterende effecten die met de chromatroop kunnen worden opgeroepen, doen ons denken aan de caleidoscoop uit onze jeugd. De, meestal van karton gemaakte, koker bevatte een tweetal vlakke spiegels die onder een hoek van 60° tegen elkaar aan lagen, en een aantal kleine stukjes glas of papier. Wanneer dit eenvoudige apparaat werd rondgedraaid liet het ons prachtige symmetrische patronen zien die voortdurend veranderden. Het chromatroop effect is aantrekkelijk en soms zelfs enigszins hypnotisch. De chromatroop gebruikt twee glazen schijfjes, beschilderd met abstracte patronen, die, wanneer ze rondraaien in tegengestelde richtingen, soortgelijke beelden op het scherm produceren. Het lijkt alsof de patronen vanuit het midden van het scherm uitwaaieren, of zich juist naar het midden toe bewegen, afhankelijk van de richting waarin de schijven ronddraaien. De goedkopere uitvoeringen gebruikten slechts één ronddraaiend glas, of gebruikten overdrukplaatjes die gedrukt werden door middel van kleurensteendruk. Deze bestaan in verschillende afmetingen, met inbegrip van miniatuur exemplaren die gemaakt werden voor het gebruik in speelgoedlantaarns.
Het dubbele snaarschijf systeem.
De eerste uitvoering van de chromatroop. Twee ronddraaiende glazen schijven met kleurige patronen worden aangedreven met behulp van een snaar die over een schijf loopt. Deze snaarschijf wordt rondgedraaid met een draaikrukje. De snaar vormt een dubbele lus en kruist zichzelf tussen de riemschijf en de glazen schijven, waardoor de twee glazen in een tegengestelde richting ronddraaien.
		Twee chromatropen met een dubbele snaarschijf, de linker is erg oud, de rechter wat minder.

ARTIFICIAL FIREWORKS.
Kunstmatig vuurwerk, zo werden de chromatropen soms genoemd, natuurlijk vanwege de op vuurwerk lijkende uiteenspattende kleureffecten.
Gemaakt door Carpenter and Westley 24, Regent Street, London. Afm.: 252 mm x 95 mm x 13 mm.

Tandwiel mechanisme. Omdat het dubbele snaarschijf mechanisme nogal kwetsbaar en ook lastig te vervaardigen was, werd het in het midden van de 19e eeuw steeds vaker vervangen door een tandwiel mechanisme. De glazen schijfjes werden gevat in een ring met tandjes. De glasschijven werden rondgedraaid met behulp van een tandwiel dat, binnen in het frame, tussen de twee getande ringen was geplaatst. Het tandwiel werd aangedreven via een stang met een draaikruk. Ofschoon sommige lanternisten een met een snaar aangedreven chromatroop prefereren voor wat betreft snelheid en vloeiende beweging, is een tandwiel mechanisme toch betrouwbaarder. Een snaar kan in de loop van de jaren knappen of gaan lubberen, waardoor de chromatroop plotseling stopt of gaat slippen.	Een bijzonder fraaie Engelse tandwiel-chromatroop van rond 1880. Het frame is gemaakt van mahoniehout. De glazen zijn gevat in brede messing vattingen en het krukje is gemaakt van messing en hout. De afmetingen zijn 16.5 x 10 cm, zonder het krukje. Aan beide zijden is de naam van de maker in het hout geperst: "NEWTON 3 FLEET St LONDON".
	In verreweg de meeste gevallen is de tandwielconstructie verborgen aangebracht. Meestal wordt tandwiel en -rad afgedekt door een metalen cirkelvormige plaat, of een tandwielkast. Op deze foto is te zien hoe tandwiel en -rad in elkaar grijpen. Het tandwieltje is een deel van de slingerstang die door het houten frame loopt.

Twee gedemonteerde chromatroop-schijfjes, gevat in een metalen ring met tandjes.	Speelgoedcatalogus van Bing, 1906. De kleurrijke patronen op de glazen schijfjes werden meestal met de hand geschilderd. Goedkopere uitvoeringen werden bedrukt met een soort plakplaatje, door middel van chromolithografie.
Eenvoudige tandwiel-chromatroop van rond 1880. Het frame is gemaakt van mahoniehout, de afmetingen zijn 11 x 5 cm zonder de slinger.

Er werden ook verwisselbare chromatroop-sets op de markt gebracht. Zij bestonden uit een frame met een tandwielsysteem en een aantal schijfjes die daar in pasten. Daarmee was de lantaarnist in staat zijn eigen combinaties samen te stellen, waardoor hij, steeds gebruikmakend van hetzelfde frame, een groot aantal verschillende creaties kon projecteren.

Houten kistje met zes bijzonder mooie sets Engelse chromatroopschijfjes. Elke set bestaat uit twee gelijke, met de hand geschilderde, glazen schijfjes, elk 8 cm in doorsnee.


Deze set lantaarnplaten is afgebeeld in "Cameras and Photographica, Price Guide" door Kyle Husfloen, pag.107-108.
	Nog een set verwisselbare chromatroopplaten in een houten kistje, bestaande uit 12 aparte met de hand geschilderde glazen schijven die in het frame kunnen worden geplaatst. De schijven worden op hun plaats gehouden met een draadklemmetje. De diameter van de schijven is 8 cm. Het frame meet ca 17,8 x 11,3 cm).
	Chromatropen konden ook zijn uitgevoerd met in het midden een niet-bewegende afbeelding, of met teksten als 'Welcome', 'Good Night' en 'Seasons Greetings'. De laatsten konden worden gebruikt bij de opening of afsluiting van een voorstelling.
Een bijzondere chromatroop die bestaat uit een met de hand geschilderd geometrisch patroon dat over een ander glas met de afbeelding van president Lincoln wordt gedraaid. Een ingenieus stelsel van tandwielen en wormwielen zorgt ervoor dat de twee schijven in een tegengestelde richting worden gedraaid, waardoor het caleidoscopische effect ontstaat.
Maar ook bewegende objecten konden in het centrum worden afgebeeld, zoals een werkende windmolen.	Wanneer de slinger wordt rondgedraaid, ontstaat een gedetailleerd patroon in sprankelende kleuren. Terwijl het patroon ogenschijnlijk de ene kant op draait, draaien de wieken van de molen in de andere richting. De molen is geplaatst op de voorgrond van een miniatuurschilderijtje, met een meer, heuvels en wolken, met kleine bootjes op het meer en kleine figuurtjes op de trappen van de molen. En dat allemaal op een stukje glas met een diameter van ca 2,5 cm.
Een bijzondere variatie was de 'gemaskeerde chromatrope', vermeld in een Newton & Co. Catalogus van c. 1900, die extra groeven had om het plaatsen van een verwijderbaar glas achter het roterende schijfsysteem mogelijk te maken. De maskerglazen werden in het zwart geschilderd om een transparante vorm of patroon te verkrijgen, zodat de chromatrope door het maskerontwerp als 'opvulkleur' werd weergegeven. Een populair onderwerp was een vlinder, waarbij de chromatrope veranderende gekleurde patronen voor de vleugels opleverde.
	Zeldzaam voorkomende 19e-eeuwse Franse enkelvoudige tandwielplaat. Kleine stukjes glas en kopergaas tussen twee lagen glas geven een caleidoscopisch effect wanneer de hendel wordt rondgedraaid. Afmetingen ca 18 x 10 cm.
De werking en het effect zijn hetzelfde als bij een speelgoed caleidoscoop voor kinderen. Twee of meer spiegels zijn onder een hoek met elkaar (meestal 60°) geplaatst binnen in een buis, in dit geval de lensbuis van een toverlantaarn.	Het projecteren van de lantaarnplaat geeft nu een effect dat vergelijkbaar is met dat van een normale caleidoscoop.

Nog een caleidoscoop-lantaarnplaat met een verwijderbare cel, gevat in een messing rand, die losse beschilderde stukjes glas bevat. Ongeveer 18 cm x 11 cm.


Bijzondere chromatroop die een soort stroboscoopeffect laat zien. Wordt bediend door middel van een slinger. Afmetingen: ca 17,5 x 11,5 cm.

Drie chromatropen waarvan de tekst, en eventueel een kleine afbeelding in het midden, blijft staan, terwijl de rest van de afbeelding zich gedraagt als een gewone chromatroop.