Toverlantaarn - Lithofanen deel 1.

	Het woord 'lithofaan' is samengesteld uit 'litho' en 'phanein' (Grieks) en zou kunnen worden vertaald als 'een afbeelding die uit steen tevoorschijn kan worden gehaald'. Hoewel het woord ook wel met ph' gespeld wordt', 'lithophaan' dus, geniet de schrijfwijze met een 'f' sterk de voorkeur. (Genootschap Onze Taal).	Lithofanen deel 1.

Een schitterende schemerlamp met een bronzen voet en een lampenkap bestaande uit zes trapeziumvormige lithofanen.

Een lithofaan is een driedimensionale afbeelding die in een dun, doorschijnend materiaal is gegraveerd of gegoten en alleen goed kan worden bekeken wanneer er van daarachter licht doorheen schijnt.

Oorspronkelijk werden de lithofanen gemaakt van porselein. Wanneer ze worden bekeken bij een normale, reflecterende verlichting is het enige dat opvalt dat het porselein een variërende dikte heeft, maar wanneer er een verlichting achter geplaatst wordt komt de afbeelding die er in besloten ligt tot leven en worden alle details in grijstinten en in drie dimensies onthuld. Dit wordt veroorzaakt door de verschillende diktes van het porselein. Hoe dunner het op een bepaalde plek is, hoe meer licht er doorheen schijnt, terwijl de dikkere gedeeltes het licht tegenhouden en donkerder lijken.

Litofanen werden onder meer toegepast in nachtlampjes, kandelaars, lampenkappen, haardschermen en theelichtjes en werden ook wel voor het raam gehangen. Soms werden lithofanen opgenomen in mokken, bierkroezen, theekopjes en borden. Die moesten dan worden opgetild en tegen het licht worden gehouden om de afbeelding te kunnen zien.

Leuchtender Stein: Die Geschichte Der Lithophanie Vom 18. Bis Ins 20. Jahrhundert (Duitse en Engelse editie). Auteur: K.H.W. Steckelings.

Hoe het bij mij begon:
Toen ik Lida, een al wat oudere goede vriendin van mij, aan het helpen was bij haar computerproblemen, vertelde ze me terloops dat ze de vorige dag met de Ouderenbond een bezoek had gebracht aan het Ambachtenmuseum in Terschuur. Ze vertelde dat ze van plan was om een oud theelichtje, dat nog van haar moeder was geweest, naar dat museum te brengen. 'Het is een heel mooi theelichtje.' zei ze. 'Er zitten vier kleine porseleinen tegeltjes in, waar het licht doorheen schijnt als er een lichtje in brandt.' Ik sprong bijna overeind vanuit mijn stoel. 'Die tegeltjes,' riep ik uit, 'dat zijn lithofanen en naar die lithofanen ben ik al een hele tijd op zoek. Ze passen namelijk heel goed in mijn toverlantaarnverzameling. Dat museum in Terschuur heeft vast wel al een paar van die lichtjes staan. Je kunt het dus beter aan mij geven'. Lida moest lachen om mijn enthousiaste reactie en nam voorzichtig het theelichtje uit een kastje in de hoek van de kamer. Het zag er nog keurig uit. Het zag er prachtig uit. Alle vier de tegeltjes waren aanwezig en ze waren nog heel ook. En het allermooiste..... ik mocht het lichtje van haar hebben! 'Nu ben ik er in ieder geval zeker van dat het op de juiste plaats terecht komt.' zei ze. 'Bij iemand die er erg blij mee is en die het voorzichtig en met respect zal behandelen.' Meteen nadat ik was thuisgekomen plaatste ik een waxinelichtje in het theelichtje. Het was betoverend te zien hoe dat flikkerende vlammetje achter de wat rozig doorschijnende plaatjes nu de prachtige afbeeldingen toonde die er in verborgen waren. Ik wist meteen dat het niet bij dat ene theelichtje zou blijven en dat ik op zoek zou gaan naar meer van dat moois!

	Twee bijzonder fraaie ronde theelichtjes met lithofanen. De porseleinen plaatjes in het kleinste lichtje zijn slechts 25 x 35 mm groot. Een daarvan laat Roodkapje met de Wolf zien.

Geschiedenis.

In Europa werden de eerste lithofanen ongeveer tegelijkertijd vervaardigd in Frankrijk, Duitsland, Pruisen en Engeland, zo ongeveer aan het einde van de jaren 1820. Veel geschiedschrijvers geven de eer aan Baron Paul de Bourging (1791–1864) die de vervaardiging van lithofanen uitvond in 1827, in Frankrijk, maar anderen betogen dat de inspiratie tot dat idee oorspronkelijk uit China kwam, bijna duizend jaar voor de Tang Dynastie.

Lithofaan met de afbeelding van een stel bedelaars en een rijke familie. Zij werd in Duitsland gemaakt aan het einde van de 19e eeuw. Er is geen merkteken van de fabrikant aanwezig, maar wel het nummer, '917'. De afmetingen zijn 10,2 x 12 cm.	Lithofaan met een jonge vrouw, geflankeerd door een paar cherubijntjes in een fraaie tuin. Het heeft geen merkteken maar is van Duitse origine en dateert van het einde van de 19e eeuw. Afmetingen: 9,5 x 11,5 cm.

Lithofanen mogen niet worden opgeborgen in een kast, maar moeten worden bekeken. Behalve dat ze om die reden dikwijls voorkomen in theelichtjes kunnen ze worden gemonteerd in een al dan niet uitbundig gedecoreerde lijst en zo voor het raam worden geplaatst, of als raamhanger aan een kettinkje voor het raam worden gehangen. Als er maar van achter licht doorheen valt dan is het goed. Daarom waren de standaards als op de foto vaak aan de achterkant voorzien van een uittrekbare kaarshouder. Deze prachtige lithofaan heet 'Das Kartenhaus'.
Enkele fabrikanten en merken van lithofanen:
- Het merk "Ad'T" op litofanen uit Rubles, in de buurt van Melun in Frankrijk. Waarschijnlijk het merkteken van Baron A. de Tremblay. - H.P.M. Hennebergsche Porzellan Manufaktur Gotha, Thuringa. - P.P.M. Prensaich Porzellan Manufaktur in Plaue. - B.P.M. Berlin Porzellan Manufaktur. - K.P.M. Koniglichen Preussische Manufaktur. - Mod Dep P.R. Modèle Déposé, geeft aan dat deze afbeeldigen als wettelijk Frans handelsmerk beschermd worden. Ongeveer 25 fabrieken in België, Frankrijk, Denemarken, Portugal, Engeland, Italië, en Czechoslowakije maakten lithofanen. Enkele zeer bekende bedrijven die bij de productie van litofanen betrokken waren, waren de Wedgwood en Worchester Potteries in Engeland, Phoenix Pottery in Pennsylvania, Beleek in Ierland, en Limoge in Frankrijk.	Lithofanen zijn nooit gesigneerd door de artiest. Wel dragen ze vaak aan de achterkant een merkteken van de fabrikant en een nummer. Vermoedelijk vonden de kunstenaars het oneerlijk hun werk te signeren, omdat er zoveel mensen bij de vervaardiging van dit complexe kunstwerk betrokken waren.

Maman et Berceau. De moeder bij het wiegje. Lithofaan van een adembenemende schoonheid. De animatie laat deze lithofaan zowel onbelicht als met achterverlichting zien.	'Der Wöhltätige Pilger' naar een schilderij of gravure van Eduard Daege. Raamhanger aan kettinkjes.
Boven een koperen theelichtje met een kegelvormige lithofaan en rechts een verchroomd lichtje met vier rechthoekige landschapslithofanen.
De vervaardiging van lithofanen.
De allereerste lithofanen werden stuk voor stuk geheel met de hand gegraveerd, maar al snel na de introductie kwamen de kunstenaars er achter dat ze vormen konden maken waarmee talrijke exemplaren konden worden vervaardigd. Artiesten van het hoogste niveau maakten de moedervormen, waarin een fijn porselein kon worden gegoten om daarna te worden gebakken in de stookovens. De kunstenaar gebruikte een dunne plak bijenwas die op een glazen plaat lag. Deze plak was had een volkomen glad oppervlak en had dezelfde mate van doorschijnendheid als de lithofaan moest hebben wanneer hij klaar was. Soms werd de werktafel vlakbij een venster geplaatst en was er een spiegel onder het werkblad gemonteerd om tijdens het beeldsnijden een gelijkmatige verlichting te hebben. De artiest moest angstvallig nauwkeurig net genoeg was weghalen om de kleine variaties in schaduwen en licht en donker aan te brengen die uiteindelijk de afbeelding zou gaan vormen. Die afbeelding kon een schilderij zijn, of een prent, een ets, een foto; allemaal tweedimensionale afbeeldingen, dus de artiest moest niet alleen de details van de afbeelding weergeven, maar moest ook in een reliëf snijden, om zowel de diepte als de 'vertaling' van de nuanceringen in licht en donker aan te brengen. Dit moet een bijzonder lastig karwei geweest zijn. Nadat de artiest zijn werk met de was beëindigd had, werd een mal van gips gemaakt van de wasvorm en dit werd de moedervorm. Het porseleindeeg werd in deze vorm gegoten en nadat het water voldoende uit het deeg getrokken was, werd het uit de vorm gehaald en in een porseleinoven gelegd om te worden gebakken. Meer dan zo'n 60% van de dunne tegeltjes zouden kromtrekken of breken in de oven, waardoor zij niet meer konden worden gebruikt. De meeste lithofanen bleven ongeglazuurd, maar soms werden ze wel geglazuurd, waarvoor ze nogmaals moesten worden gebakken, en sommigen werden gekleurd. De meeste lithofanen zijn gemaakt van wit porselein, hoewel sommigen sepia getint zijn. Andere hebben een lichte groenachtige zweem en een klein aantal heeft een bijna paarse tint. Dit komt door de eigenschappen van de klei die gebruikt werd. Voor het kleuren werd een transparante lak voor porselein aangebracht op de lithofanen die daarna nog een keer gebakken moesten worden.
Gekleurde lithofanen.

Rond verchroomd theelicht met petroleumbrander. Daarin vier gebogen landschapslithofanen, allen met de hand ingekleurd.


De kleuren zijn meestal erg bont en vaak helemaal niet zo fraai om te zien bij opvallend licht, maar van achteren belicht worden de kleuren zacht, verstrooid en erg mooi. Een met de hand beschilderde porseleinen lithofaan in een zwart gelakte omlijsting (ca. 1850). De maten zijn ongeveer 11,5 x 10 cm.


	Twee schitterende lithofanen met afbeeldingen van de kleine Mozes die gevonden wordt in het rieten mandje. Dit paar lithofanen werd gemaakt door de Plaue (Schierholz) fabriek. De afmetingen zijn ca 21 x 17 cm.

Lithofanen in deze tijd.
Lithofanen werden minder populair rond 1900 en in de jaren 1930 werden ze vrijwel niet meer gemaakt. Tegenwoordig zijn er echter weer vrij veel bedrijven die begonnen zijn ze weer te produceren. Wees dus voorzichtig wanneer u een 'antiek' exemplaar op een rommelmarkt kunt kopen. Het schijnt dat een bedrijf in Durham ze nu zelfs maakt van witte chocolade.

	Raphael's Engelen. Een grote verscheidenheid aan machtlampjes die worden aangeboden door heel wat geschenkenwinkels in verschillende modellen: de Victoriaanse lamp, de mantel lamp, of het kersenrode doosvormige lampje.	Paris by night. Parijs bij Nacht.
		Eén uit een grote verscheidenheid aan votief-lampjes die gemaakt worden in de stad Limoges door de familie Bernardaud. Een waxinelichtje onder de koepel laat een sprookjesachtig beeld van Parijs zien.


Twee voorbeelden van sfeerlichtjes die heden ten dage worden verkocht in spirituele winkels.

De opkomst van de 3D-printer heeft het maken van lithofanen sterk vereenvoudigd. Er komen daardoor ook steeds meer bedrijven, en op Marktplaats ook particulieren, die lithofanen maken op bestelling aan de hand van een zelf aangeleverde foto.

De lithofanen kunnen worden geleverd als een kubusvormig lampje met vijf verschillende lithofanen (zie foto's), plat, gebold of als een cilinder, in de vorm van een lampenkap of raamhanger. De moderne 3D techniek maakt het allemaal mogelijk.

Serviesgoed met lithofanen.
		Prachtig gedecoreerde Japanse theekopjes. Wanneer een kopje tegen het licht wordt gehouden wordt de afbeelding van een Geisha zichtbaar op de bodem.
		Ook dit fraaie theekopje heeft een lithofaan van een Geisha op de bodem.

	Prachtig beschilderde bierpul met als extra verrassing op de bodem een lithofaan met de afbeelding van een jongen die een geit melkt.


Aardewerken bierpul met een prachtige lithofaan op de bodem. De pul is voorzien van Delfts blauwe afbeeldingen van typisch Hollandse landschappen met molens en zeilboten.

Doe het zelf. Op het internet is zowel veel software voor computers als hardware voor het graveren te vinden. Hiermee kunt u zelf op een vrij eenvoudige wijze uw eigen lithofanen maken van allerlei doorschijnende materialen. Wit plexiglas met een dikte van 3 mm kan hiervoor bijvoorbeeld heel goed gebruikt worden. Het ideale materiaal voor de machinale vervaardiging van lithofanen is 6 mm dik wit Corian, een synthetisch materiaal dat geproduceerd wordt door DuPont. Voor het machinaal vervaardigen van een lithofaan van hoge kwaliteit is een graveermachine nodig met een balvormige kop. In het algemeen is het zo dat hoe kleiner het ontwerp is, hoe kleiner de diameter van de graveerkop moet zijn om een zo groot mogelijke detaillering te verkrijgen. Een grotere diameter van de kop levert minder details op.	De film is niet op iedere browser te bekijken.
	Tegenwoordig wordt voor het maken van een lithofaan meestal een 3D-printer gebruikt. Daarvoor is veel software beschikbaar waarmee thuis een lithofaan gemaakt kan worden. Het is ook mogelijk een foto naar een gespecialiseerd bedrijf te sturen, dat er dan een lithofaan van maakt.

Een lithofaan die gemaakt werd naar een foto en het resultaat wanneer deze lithofaan van achteren belicht wordt.
	Meer over lithofanen.....