Toverlantaarn - Film- en diaprojectoren, deel 1.

Film- en
diaprojectoren, deel 1.

Wanneer is een projectieapparaat nog een toverlantaarn en wanneer moeten we gaan spreken van projectoren? De scheidslijn is niet eenvoudig te trekken. Natuurlijk zijn de blikken lantaarntjes met een olielampje van ondermeer Bing en Plank zonder enige twijfel echte toverlantaarntjes en zullen we een relatief moderne filmprojector als de Eumig P8 beslist niet karakteriseren als een toverlantaarn, maar daartussen ligt een groot grijs gebied. De projectoren op deze pagina zou ik om die reden zeker geen echte toverlantaarns willen noemen en ze liggen daardoor ook wel op de bovengrens van mijn verzamelgebied, maar toch zijn ze vaak leuk, aandoenlijk, interessant, bijzonder en noem maar op. Vandaar dus deze pagina. Maar veel moderner moet het echt niet worden.

Diafant 0. Fabrikant Ed. Liesegang.

	Vermoedelijk de eerste kleinbeeld diaprojector, geproduceerd in 1931 door Ed Liesegang, Düsseldorf. Lens: Parastigmat S III 1:4,5. Het hele optische systeem kan 360 graden roteren. Gevonden in de kringloop. De basisplank ontbrak. Dat was de reden de projector na veel twijfels terug te leggen. De volgende dag hevige spijt en weer teruggegaan naar de kringloop. Helaas, de lantaarn was verdwenen en kennelijk verkocht. Een week of zes later lag daar toch weer opeens deze lantaarn in de schappen. Nu met een blauw etiketje dat aangaf dat het apparaat die week voor de helft van de prijs verkocht werd. Het was nu wel duidelijk.... deze bijzondere projector was overduidelijk voor mij bestemd. Bijzonder ja, want bij mijn weten is deze projector in deze categorie de enige die voorzien is van een uitschuifbare balg. Doorgaans vind je die alleen in de veel grotere projectoren. Er was ook een adapter voor het plaatsen van de dia's bij, die nogal primitief aandoet, maar waarschijnlijk toch wel origineel is. In een andere kringloop vond ik een bakje of laatje dat uitstekend als voet voor de lantaarn kon dienen. Met wat knutselwerk kon ik de twee verenigen.
FAFIX diaprojector.

De Fafix diaprojector is een zeer eenvoudige projector die er op het eerste gezicht uitziet als een lunchbox met aan een van de zijkanten een lens ingebouwd.

Om de projector te kunnen gebruiken moet het deksel verwijderd worden. We zien dan het lamphuis, wat vakjes voor het opbergen van dia's, een transportsysteem en de projectielens, die uitgeschoven moet worden. Het transportsysteem bevat een tweetal gleuven; in de bovenste worden de nieuwe dia's geschoven, uit de onderste kunnen de reeds vertoonde dia's worden gehaald. Tussen deze twee dia's bevindt zich de dia die geprojecteerd wordt. De binnenkant van de deksel is voorzien van een wit karton, dat dienst doet als projectiescherm.

De Fafix is gemaakt van bakeliet. De afmetingen zijn ca 19 x 8 x 16,5 cm.

Het apparaat is vervaardigd door Zett-Projektion Braunschweig, een fototechnisch bedrijf dat werd opgericht door Erich Zillmer. Vanaf 1957 werd de complete productie door Voigtländer voortgezet.

Deze zeer eenvoudige projector is later opgevolgd door de Fafix II, een wat luxere uitvoering met onder meer een 'normale' diaschuif. Ook deze projector is gemaakt van bakeliet, afmetingen ca 20 x 8 x 17 cm.




De Fafix II is verpakt in een kleurige kartonnen doos met aan twee zijkanten wat gezellige huiskamertafereeltjes.

Op het eerste gezicht verschilt de Fafix II niet zoveel van zijn voorganger. Bij nadere beschouwing vallen de verschillen op. De in hoogte verstelbare steunen tegen het omvallen, een uitdraaibaar objectief, de netsteker en, als belangrijkste verschil, een langwerpig luik in de zijwand.

Wanneer de deksel wordt verwijderd, zien we de diaschuif, die in ongebruikte toestand vertikaal omhoog geklapt is. De diaschuif die op het luik in de zijwand gemonteerd is, kan worden gekanteld naar een horizontale positie.

De witte binnenkant van het deksel kan net als bij zijn voorganger als projectiescherm worden gebruikt. Het handelsmerk van Zett is alleen zichtbaar wanneer het deksel verwijderd is.	Wanneer twee metalen afdekplaten worden verwijderd wordt de projectielamp bereikbaar. Tussen de lamp en de dia bevindt zich een plaatje hittebestendig glas, vastgehouden door een klemmetje.

Camerafix diaprojector.
Alleen al aan het grote leren handvat bovenop het apparaat is te zien dat ook deze projector is gemaakt voor mobiel gebruik. De fabrikant is het Franse bedrijf Les Editions Filmées, gevestigd in Parijs. De uitvoering doet denken aan de Fafix projector, maar deze projector is voorzien van maar liefst vier deurtjes, twee aan de voorkant om het diatransport te kunnen bedienen en twee aan de achterkant voor het verwisselen en instellen van de 220 Volt projectielamp.


Een metalen plaatje met de naam en het adres van de fabrikant is aan de binnenzijde van één van de deurtjes aangebracht. Naast een drager voor de dia's zijn er daaronder en boven twee rollen waarmee een filmstrip kan worden vertoond.
	In het lamphuis bevinden zich de lamp, een reflector en een condensorlens. Alle vier de deurtjes worden afgesloten met een snapsluiting. In de bodem is een gat met schroefdraad aangebracht, waarmee de projector op een statief kan worden gemonteerd. De projector is behoorlijk zwaar, drie kilo, door zijn metalen body. Lens: Camerafix Paris 1/2.9. De afmetingen van deze projector zijn ca 22 x 9,5 x 18 cm, incl. lens en knoppen, maar zonder handvat.

Pathé Baby 9,5 mm filmprojector. In 1922 bracht Charles Pathé de Pathé-Baby uit, een kleine projector gemaakt voor huiselijk gebruik. Zijn bedrijf had al eerder een huisprojector gemaakt, de Pathé Kok die in 1912 uitkwam, maar deze 28 mm projector was moeilijk te hanteren en bleek voor velen te omslachtig voor het gebruik in huis. Om dit probleem op te lossen vond Pathé een nieuw filmformaat uit, de 9,5 mm film, het meest compacte formaat dat ooit zou worden gebruikt, tot Kodak de 8 mm film uitbracht in de jaren 1930. In veel opzichten is het 9,5 formaat beter dan de 8 mm film, maar uiteindelijk verloor Pathé toch de strijd en werd 8 mm de standaard.
De projector is gemaakt van zwart gelakt metaal. Helemaal bovenop de projector bevindt zich de cassettehouder, waarin een cassette met film wordt geplaatst. Deze houder is voorzien van een zwengel waarmee de afgespeelde film kan worden teruggespoeld. Er is geen normale opvangspoel; de film wordt opgevangen is een ronde kamer, afgesloten met een uitneembare glazen ruit. In de opengewerkte voet van de projector is een grote weerstand geplaatst, die de 110 Volt netspanning terugbrengt naar een laag voltage voor de voeding van het projectielampje. Een metalen plaatje aan de zijkant vermeldt: "Ets CONTINSOUZA CONSTRUCTEURS PATHÉ BABY breveté en tous pays" en toont de haan, het handelsmerk van Pathé.

De Pathé Baby zonder elektrische motor....

...... en de Pathé Baby met motor. Het motorblok wordt compleet met netsteker, schakelaar, snelheidsregeling en riemschijven op de al op de projector aanwezige netsteker geprikt. Natuurlijk moet dan ook de aanwezige handslinger worden vervangen door een wielschijf. Rubberen snaren zorgen voor de aandrijving van het filmtransport.

De perforatie bevindt zich in het midden van de film, op de scheidingslijn tussen twee beeldjes. Hierdoor is het beeldoppervlak veel groter dan bij Kodak en de beeldkwaliteit benadert daardoor die van het 16 mm formaat. Als nadeel wordt soms genoemd dat de beeldjes tijdens het transport sneller zouden kunnen worden beschadigd door de grijper. Een zeer bijzondere faciliteit van deze projector is het vertraagd vertonen van de tussentitels tussen de bewegende beelden door. Zoals gebruikelijk bij stomme films werden de dialogen en dergelijke in een tekst weergegeven. Dit nam veel ruimte in beslag, want voor 5 seconde tekst waren, bij een projectiesnelheid van 16 beelden per seconde, al bijna honderd identieke beelden nodig en langere teksten hadden nog veel meer beelden nodig. De Pathé Baby films zijn voorzien van inkepingen bij de tussentitels en tijden de projectie valt een palletje in zo'n inkeping. Dit zet een vertragingsmechanisme in werking waardoor het filmtransport een paar seconden wordt gestopt. Daarna gaat de film weer gewoon verder. Voor langere teksten worden meerdere tussentitels en inkepingen gebruikt, omdat de film zou kunnen verbranden wanneer deze te lang stilstaat. Een geniaal systeem dat vele meters dure film bespaarde!

Het vertragingsmechanisme. We zien hier ook het vliegwiel dat zorgt voor een gelijkmatig filmtransport en tevens dienst doet als vlinder, door de lichtstraal steeds te onderbreken wanneer de film wordt getransporteerd. Dit vliegwiel is het meest kwetsbare onderdeel van deze projector. Het is gemaakt van een metaallegering die de tand des tijds niet heeft doorstaan. In vrijwel al de nu nog bestaande projectors zijn de vliegwielen vervormd en komen, doordat ze heel krap in de behuizing zijn geplaatst, klem te zitten waardoor het transporteren van de film niet meer mogelijk is. Voor het inleggen van de film moet het gedeelte met het ronde lamphuis worden open geklapt en daarna weer worden gesloten

ALEF 9,5 mm filmprojector 'Bilcin'.
De ALEF 9,5 mm filmprojector Bilcin is rond 1930 gemaakt door de Duitse fabrikant A. Lehmann, Fuerth/Bayern. Het bedrijf produceerde een aantal toverlantaarns en projectoren onder de handelsnaam ALEF. Hoewel deze projector op veel punten kwalitatief in orde is, zijn er ook wat minpunten, zoals het kleine lamphuisje met idem gloeilampje, de kleine diameter van de lens en de beperkte afmeting van de filmspoelen die kunnen worden geplaatst.


De projector is gemaakt voor het afspelen van 9,5 mm films, een formaat dat ook door Pathé gebruikt werd voor o.m. haar Baby. Net als de Pathé Baby heeft deze projector een pauze systeem voor ingekeepte films. Het is zonder meer prettig dat in de spoelhouder ook de bekende cassettes van de Pathé Baby kunnen worden geplaatst.


Naast de projector is een tweetal grote weerstanden geplaatst. Met behulp van een schuifregelaar kan daarmee de projector worden aangepast aan de lokale netspanning. De elektrische stroom wordt alleen gebruikt voor het lampje (25 V, 25W); de film wordt voortbewogen door aan de zwengel te draaien.

Meer film- en diaprojectoren.....