Kinematograven, een combinatie van toverlantaarn en filmprojector, deel 1

Kinematografen
films op de toverlantaarn

De fabrikanten van toverlantaarns reageerden op de opkomende concurrentie van de bewegende film in het begin van de vorige eeuw, met het maken van voorzetstukken, die samen met de toverlantaarn op de grondplaat kon worden gemonteerd. Het werd verkocht als 'mechanisme waarmee het mogelijk is 'van elke toverlantaarn een kinematograaf te maken'. Later werden de apparaten meteen vervaardigd als een combinatie van een gewone toverlantaarn en een filmprojector. Deze apparaten hadden vaak een eigen merknaam; wij voegen ze samen onder de verzamelnaam 'kinematograaf'. De kinematografen konden altijd rondlopers vertonen, lusvormige stukken film. Hiertoe werd de bovenste spoel waarover de filmlus liep, hoog boven het apparaat op een stang bevestigd. Meestal konden ook langere films worden vertoond. Vaak ontbrak de opvangspoel; de film kwam na het passeren van het filmkanaal gewoon op de tafel of vloer terecht. Het onderbroken filmtransport vond plaats met behulp van 'slagpen', een ronddraaiende gebogen pen die steeds opnieuw de film een tikje naar beneden gaf, of, later, met behulp van een 'Maltezer kruis' (zie afbeelding).
	Kinematograaf vervaardigd door Ernst Plank, ca 1905 Deze kinematograaf is een goed voorbeeld van een gecombineerde films/lantaarnplaatjes toverlantaarn. Hij is helemaal compleet met uitzondering van de schoorsteen, die kan worden beschouwd als een onderdeel van de verlichting.
Het lamphuis, gemaakt van 'Russian iron', staat op een stevige eikenhouten grondplank en draagt een plaatje met het handelsmerk van de maker, het bekende gevleugelde wiel met de initialen E.P., op de voorkant.
Het optische gedeelte bestaat uit een condensor in het lamphuis en een messing objectief, dat kan worden geplaatst in één van de twee onderling verwisselbare voorzetstukken. De afmetingen van de lantaarn zijn ca 36 x 20 x 36 cm.		Wanneer de lantaarn als kinematograaf gebruikt wordt, drijft een groot handwiel op één van de zijwanden het filmtransport en de vlinder aan, door middel van een snaar, een snaarschijf, stang, wormwiel en tandraderen.

De meeste modellen zijn voorzien van een gecombineerde objectiefdrager, waarmee zowel lantaarnplaatjes als films kunnen worden vertoont. Van dit model kan het voorzetstuk worden verwijderd en vervangen door een eenvoudiger objectiefdrager, waarmee het apparaat een 'gewone' toverlantaarn wordt, waarmee langwerpige, glazen lantaarnplaatjes kunnen worden geprojecteerd.
Toverlantaarnplaatje.
Bij deze kinematograaf horen nog een aantal kleine ronde doosjes waarin korte filmpjes zitten over verschillende onderwerpen. Het begin en het einde van de films is aan elkaar geplakt, waardoor een eindeloze lus gevormd wordt. De achterdeur kan worden geopend om bij de olielamp te kunnen komen. De lamp is voorzien van een reflector. Natuurlijk kon deze eenvoudige lamp eenvoudig worden vervangen door een ander type.
		Nog een goed voorbeeld: Kinematograaf Georg Carette & Co, Neurenberg, ca 1900. De complete set werd geleverd in een stevige kartonnen doos en bestaat uit de toverlantaarn, een paar lusvormige filmstrips, twaalf langwerpige glazen lantaarnplaten en twee mechanische platen. Deze kinematograaf heeft een gecombineerd vast voorstuk voor het projecteren van zowel lantaarnplaten als filmstrips, dat gemonteerd is op een houten grondplank en een onverbrekelijk geheel vormt met de lantaarn.

Gebrüder Bing, Nürenberg. Geweldige toverlantaarn en kinematograaf gemaakt door de gebroeders Bing in Neurenberg, Duitsland. Op het achterdeurtje bevind zich het 'G.B.N. Bavaria' handelsmerk, op de houten grondplank een klein bordje met de tekst 'PATENT DIV DRGM'. Het filmtransport komt tot stand door middel van een gebogen slagpen die voortdurend de film een tikje geeft, waardoor een onderbroken beweging van de film ontstaat. Samen met de synchroon ronddraaiende vlinder ontstaat een vloeiend bewegend beeld. Afmetingen: Grondplank: 28.5 x 15 cm; lantaarn 23.3 cm hoog zonder en 44 cm met de schoorsteen.

Fraaie kinematograaf gemaakt door Ernst Plank (E.P.), Duitsland.
Keystone Moviegraph ca 1920.
Patent datum 4 mei 1920. De lantaarn is ca 34 cm hoog en 25,5 cm lang. Als lichtbron wordt een gewone gloeilamp gebruikt, in een porseleinen fitting. Toegevoegd aan de lantaarn zijn nog wat originele aanplakbiljetten waarop een BIG MOVIE SHOW wordt aangekondigd, wat toegangskaartjes en zelfs een echte KEYSTONE OPERATOR button.

Lapierre Cinéma Model n°6 EL. Franse toverlantaarn/filmprojector uit de jaren 1920 met de originele kist. Geschikt om te worden gebruikt op elektriciteit met een voltage van 110 of 220 Volt. Op één van de zijwanden van de lantaarn is de naam van de fabrikant gedrukt, en ook het logo van 'UNIS-FRANCE' (zie foto links). UNIS-FRANCE was een organisatie waarbij een groot aantal Franse bedrijven was aangesloten. Zij werd waarschijnlijk tijdens de Eerste Wereldoorlog of kort daarna in Parijs opgericht en bleef bestaan tot in de jaren 1930. UNIS is de afkorting van 'Union Nationale Inter Syndicale'. Doel was de promotie van Franse producten, terwijl het ook een soort kwaliteitsmerk was. Het kan worden gezien als een tegenwicht voor de vermelding 'Made in Germany'. De aanduiding UNIS-FRANCE' staat bij deze lantaarn in een spitse ovaal, waarbij ook nog enkele getallen zijn vermeld, maar er zijn ook andere uitvoeringen van het logo bekend.
Boven en rechts: Twee kinematografen van Ernst Plank, Duitsland.

Kinematograaf van Moses Kohnstam. Bij deze toverlantaarn zijn een aantal toegangsbewijzen bijgesloten, voor kinderen en volwassenen voor het bijwonen van een 'Stereoptican show'.De afmetingen van deze blikken lantaarn zijn ca 23.5 x 28 cm. Op de kartonnen doos is een fraai gekleurd etiket geplakt. (more labels) Met potlood is op de zijkant van de doos geschreven: Cinema 2821/4. Het etiket met de tekst MOKO is het handelsmerk van de Duitse leverancier Moses Kohnstam in Fürth, die een aantal fabrikanten uit Neurenberg vertegenwoordigde.
		Kinematoscop D.R.P. 71339.

Zeer bijzondere Carette kinematograaf met een houten lamphuis en een heel ongebruikelijk horizontaal filmtransport door middel van een Maltheser kruis. Met de bijbehorende adapters is de kinematograaf ook te gebruiken als een normale toverlantaarn voor het vertonen van rechthoekige toverlantaarnplaten. Gemaakt door Georg Carette & Co. Neurenberg, Duitsland, ca 1900.


		Bruin houten lamphuis met een gewelfd dak gemaakt van geblauwd blik. De zijdeur en de wand daartegenover zijn bekleed met metaalplaat. De drager voor lens en filmtransport is van gegoten metaal. De twee adapters voor de lantaarnplaten hebben resp. een ronde en een vierkante opening. De grondplank is 25 cm x 14 cm, de totale hoogte ongeveer 35 cm met inbegrip van de schoorsteen. Deze lantaarn is ook uitgebracht met een geheel metalen lamphuis.

Vanzelfsprekend heeft deze zeer bijzondere kinematograaf ook bijzondere filmstrips nodig waarop de afbeeldingen horizontaal zijn geplaatst.



Nog zo'n zeer bijzondere en zeldzame kinematograaf met een zeer ongebruikelijk horizontaal filmtransport van waarschijnlijk Duitse afkomst.
Meer kinematografen op de volgende pagina's....

©1997-2021 'de Luikerwaal'
Alle rechten voorbehouden.
Bijgewerkt tot 17-05-2021.