Toverlantaarn - Nieuwe plaatjes voor het prinsesje.

Het verhaal van Merkelbach en Co.
Humoristische plaatjes voor het Prinsesje.

De naam Merkelbach is altijd onverbrekelijk verbonden geweest met de toverlantaarn. De beroemde Amsterdamse speelgoedwinkel verkocht niet alleen de lantaarns en lantaarnplaatjes, maar vervaardigde ze ook zelf. Een van haar klanten was een prinsesje, de kleine Wilhelmina.

mbach_merk

Bron: Van Toverlantaarn tot Televisie. Een handvol herinneringen aan 125 jaar Merkelbach en Co. genoteerd door John Bakkers, uitgegeven als relatiegeschenk ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de zaak. (niet in de handel verkrijgbaar)

We schrijven het jaar 1870. Edison moet de gloeilamp nog uitvinden en het zal nog vijftien jaar duren voordat Siegfried Marcus een lachwekkend geval op wielen uit zijn werkplaats rijdt dat het eerste echte motorvoertuig blijkt te zijn. In Amsterdam wordt op 12 december

de officiële akte bezegeld van de omzetting van de firma Merkelbach & Zoon in J.W. Merkelbach & Co., een commanditaire vennootschap gevestigd op de Kloveniersburgwal, "ten doel hebbende het fabriceren van en het drijven van handel in harde en zachte zeep". Spoedig blijkt dat de zoon van deze Merkelbach, eveneens een J.W., minder verknocht is aan zepen, drogerijen, garen en band, als zijn vader. Allerlei wonderlijke nieuwigheden van de moderne techniek trekken zijn belangstelling heel wat meer. Zoals de vernuftige toverlantaarns die gebruikt werden voor het geven van onderhoudende ‘Lezingen met Lichtbeelden’, en de fotografie. De technische belangstelling van J.W. Merkelbach jr. trekt hem ook naar grote buitenlandse beurzen als de Leipziger Messe,

waarvan hij telkens met nouveautés terugkeert die het karakter van vaders zaak geleidelijk veranderen. Het technisch speelgoed gaat zo’n groot deel van het assortiment uitmaken dat de zaak spoedig aan een ruimer pand toe is. Dat wordt gevonden in de bocht van de Nieuwendijk op de nummers 57 en 59, met uitzicht op de pui van ‘Magazijn de Bijenkorf’ aan de overkant, toen nog een eenvoudig winkeltje. Merkelbach heeft een goed contact met zijn buren en helpt hen zoveel hij maar kan. Als ruil hiervoor worden hem, wanneer op het Damrak het Bijenkorf warenhuis wordt opgericht, oprichtersaandelen aangeboden. De behoudende heer Merkelbach slaat ze af omdat hij zo'n nieuwerwets reuzenbedrijf een veel te gewaagde onderneming vindt.

Op de morgen van de 1^e januari 1883 gooit een kwajongen een overgebleven rotje in een bak met vuurwerk achter de winkeldeur van Merkelbach en Co. De zaak brandt volledig af. De oude grootmoeder Roelofs blijft bij haar pogingen over het dak aan de vlammen te ontkomen, in het krappe dakraampje steken en moet er door een brandweerman worden uitgezaagd. Pas acht maanden later wordt ze zaak weer heropend. In een krantenbericht lezen we: ‘Vooral de afdeling modellen van machinerieën, tooverlantarens, optische instrumenten enz. trok ons aan. Het allernieuwste in deze verwante vakken is daar te zien. Op eigenaardige wijze zijn er de glazen voor tooverlantarens, die in zoo groote verscheidenheid voorhanden zijn, geëtaleerd’. Vuurwerk werd er voorlopig niet meer verkocht. De zaken gaan goed. In een pand op het Damrak komt daarom de volgende Merkelbach-vestiging, weer met uitzicht op de Bijenkorf. Er komen winkels in de Utrechtsestraat en de Leidsestraat. Op de Nieuwendijk wordt een steeds groter wordende plaats ingeruimd voor de techniek. Wanneer Märklin nog alleen maar locomotiefjes maakt die gewoon getrokken of geduwd moeten worden, rijdt er door de etalage van Merkelbach al een echt werkende stoomloc die in eigen werkplaats is vervaardigd. Ook voor het grootste wonder in die dagen, de ‘photographie’, kon men bij Merkelbach alle benodigde spullen kopen. Ook voor het zelf ontwikkelen van films. De klanten waren niet altijd tevreden: Een klant beklaagde zich erover dat hij niet de toegezegde resultaten bereikte, ondanks het precies opvolgen van de aanwijzingen, tot en met het gebruik van de rode lamp. Maar...... hij had wel gewerkt met wijdopen gordijnen, op klaarlichte dag. Merkelbach houdt zich zelfs nog enige tijd bezig met de productie van komische filmpjes en zogenaamde documentaires die, omdat echte bioscopen nog niet bestonden, op kermissen werden vertoond. Wanneer de Nieuwendijk in 1911 niet meer de waardige winkelstraat van voorheen is, verhuist de zaak naar de Kalverstraat nr. 30. De ‘galanterieën’ van vroeger hebben nu definitief plaats moeten ruimen voor stoommachientjes, fotoapparaten, speelgoedtreinen en….. toverlantaarns. Op de bovenverdieping van de zaak worden een aantal metaalbewerkings machines neergezet waar natuurkundige instrumenten worden vervaardigd. De Maagdenburger halve bollen en dergelijke zaken vinden hun weg naar de fysicalokalen van scholen. Een belangrijk onderdeel is de verkoop van toverlantaarns. Hiervoor heeft de zaak een speciaal demonstratiezaaltje ingericht. De toverlantaarns en lantaarnplaatjes die men verkocht werden vaak door het bedrijf zelf vervaardigd, maar ook toverlantaarns van andere firma's werden wel onder eigen merknaam verkocht. Twee wereldoorlogen moest het bedrijf doorstaan. W.L. Waltman, die eind 1945 tot directeur wordt benoemd, begint zijn taak met vrijwel niets om mee te beginnen, behalve vindingrijkheid en doorzettingsvermogen. Rolfilms en stoommachines veranderen van eigenaar voor sigaretten en zakken tarwe en dat tarwemeel wordt bij een oude speelgoedgrossier weer ingeruild voor een prachtige collectie speelgoed. Oude koekblikken worden verknipt en tot speelgoed-jeeps omgesoldeerd. Voor de glazen windschermen worden gebroken, schoongekrabde toverlantaarnplaatjes gebruikt. Een formidabel succes! Geleidelijk aan begint de zaak het vooroorlogse uiterlijk weer terug te krijgen. Op de planken prijken zelfs elektrische treintjes. De jongens die ze zouden willen kopen hebben echter nog geen geld. Merkelbach sluit een deal met de firma Wessels, handelaren in oud papier. Papier is schaars en brengt goed geld op. Wie er mee bij Wessels komt kan er, in plaats van geld, ook een spaarbon voor krijgen. En wie voor zeventig gulden aan bonnen bij elkaar heeft kan er bij Merkelbach een elektrische trein voor gaan halen. Menig jongetje stroopt wekenlang de zolders van ouders, familie en kennissen af voor oud papier. De treintjes verdwijnen vlot van de planken.

Op 1 februari 1953 valt Merkelbach & Co. N.V. de eer te beurt tot Hofleverancier benoemd te worden, als koninklijke erkenning van langdurig goed en oprecht zakenmanschap. Een ere-orde waarvoor men overigens nimmer werkelijk leverancier van het koninklijk huis voor behoeft te zijn geweest. Niettemin kan Merkelbach daar wel op bogen. Al in de tachtiger jaren van de vorige eeuw worden het Hof toverlantaarnplaatjes geleverd voor de toverlantaarn van de kleine Wilhelmina, die (de toverlantaarn, grapje) eveneens van Merkelbach afkomstig was. De familie heeft de brief waarin hierom verzocht wordt zorgvuldig bewaard. De tekst van de brief luidt:
Koninklijk Paleis het Loo, 29 November 1886 Ter voldoening van de bevelen van Zijne Majesteit den Koning heb ik de eer U WelEdelgeboren te verzoeken U naar het Koninkijk Paleis van het Loo te begeven en U aldaar aantemelden bij Zijner Majesteits geweermaker den heer Overdijking, met u mede brengende nieuw beschilderde glazen met humoristische voorstellingen geschikt voor de jeugd, ten einde dezen te ruilen tegen een zeker aantal beschilderde glazen behoorende tot de tooverlantaarn door Zijne Majesteit den Koning vroeger van U aangekocht, en thans het eigendom zijnde van Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Wilhelmina der Nederlanden. Gelief WelEdelGeboren Heer, de verzekering mijner hoogachting aantenemen. De Onder-Secretaris van Zijne Majesteit den Koning: F. Trossarello (?) Koningin Wilhelmina als vijfjarig meisje.
Merkelbach opent in 1957 een zaak in Zandvoort en in de Amsterdamse Beethovenstraat wordt een zaak geopend die zich richt op de verkoop van de moderne toverlantaarns........... televisietoestellen en videorecorders. De cirkel is rond. Van de klassieke toverlantaarn met handgekleurde lichtbeelden tot aan het moderne televisietoestel, dat het hele tijdsgebeuren op en zelfs buiten onze planeet met een eenvoudige druk op de knop in natuurlijke kleuren voor ogen tovert. Van Toverlantaarn tot Televisie: Merkelbach & Co.

Speelgoedtoverlantaarn, verkocht door Merkelbach onder No. 498. Hiernaast de etiketten bovenop en aan de binnenkant van de bijbehorende houten doos .

Dit zou de eerste toverlantaarn van het prinsesje Wilhelmina hebben kunnen zijn.

Deze pagina is opgedragen aan Terry Borton van het American Magic-Lantern Theather, die zich zeer geïnteresseerd toonde in het verhaal over de kleine Wilhelmina in 'Het wonder van de toverlantaarn.'