Toverlantaarn - Doe het zelf set voor lantaarnplaten deel 1.


Lantaarnplaten, hoe kun je ze zelf maken? (deel 1)

GESCHILDERD OP GLAS

De vroegste lantaarnplaten werden allemaal met de hand geschilderd en daar waren echte kunstwerkjes onder.

Met de hand geschilderde afbeeldingen op glas werden op veel verschillende manieren vervaardigd, elk met zijn eigen karakteristieke eigenschappen. Een groot aantal artikelen in toverlantaarn-tijdschriften en hoofdstukken in instructieboeken uit de laatste helft van de negentiende eeuw beschrijven ieder aspect van het beschilderen van deze lantaarnplaten in detail: de transparante pigmenten, mediums en vernissen die gebruikt moesten worden, de vaardigheden en handigheidjes, en de gereedschappen en overige spullen die nodig waren.

Het schilderen op glas is allesbehalve gemakkelijk. De oppervlakte is erg glad en de gebruikte kleuren kunnen gemakkelijk in elkaar overlopen. De geschilderde afbeeldingen zijn erg klein en verraden zelfs de kleinste afwijkingen wanneer zij zeer sterk vergroot worden op het scherm. Zowel olie- als waterverf werd gebruikt, maar de meeste platen zijn beschilderd met olieverf.

De veranderende technologie van de toverlantaarn beïnvloedde de manier waarop de afbeeldingen werden geschilderd en vervaardigd. In het bijzonder de uitvinding van betere lichtbronnen en optische systemen vereiste een uitermate gedetailleerd doorzichtig schilderwerk.


De avonturen van Bruintje de Beer. Waarschijnlijk overgetrokken met gekleurde inkt vanaf een bestaande tekening. Het is opmerkelijk dat hier alleen de omtrekken en niet de vlakken gekleurd zijn.	Primus Magic Lantern Slide Painting Outfit. Een complete set met 5 tubes verf, vernis, glazen enz.	Set voor het schilderen van lantaarnplaten en foto's 'Photocol outfit No. 24' -1946. Dit kistje (16 x 23 cm) bevat een complete set met verf, twee porseleinen kommetjes voor de flesjes met vernis en medium, en een palet. Het instructieboekje van H.N. Durham bevat 36 pagina's.

VOORGETEKENDE PLATEN De toonaangevende Engelse fabrikant van toverlantaarns en lantaarnplaten Carpenter and Westley was de eerste die voor de massaproductie van toverlantaarnplaten een bijzondere fabricagemethode toepaste. Hierbij werden de gegraveerde omtrekken van een afbeelding op het glas overgebracht om ze later door professionele schilders met de hand te laten inkleuren. De Engelse firma Brodie & Middleton is bekend geworden door haar productie van voorgetekende lantaarnplaten (outline slides), die speciaal bedoeld waren te worden ingekleurd door amateurschilders. Een complete set voor het beschilderen van glazen bestond meestal uit twaalf kleuren verf, penselen, fixeervernis, een dozijn voorgetekende platen, een ezel en een handleiding. De set werd verkocht voor 12 shilling. In 1876 publiceerde Charles Middleton een aantal kleine boekjes over het onderwerp. Toen werden in de advertenties van het bedrijf al een selectie van zo'n 400 voorgetekende lantaarnplaten aangeboden, waaronder een groot aantal speciaal voor kinderen. De afbeelding hierboven laat één, uit een serie van acht, van hun ‘outline only’ platen zien, een scène uit het dramatische verhaal 'The Bottle', getekend naar de welbekende gravures van George Cruikshank (No 34 in hun catalogus).
KEYSTONE MAGIC LANTERN HANDMADE SLIDES & CRAYONS De American Keystone Company, producent van een groot aantal lantaarnplaten-series van een hoge kwaliteit, heeft deze set kleurstiften op de markt gebracht. Op de bovenkant van de doos staat: KEYSTONE INSTRUCTOR OUTFIT - HANDMADE LANTERN SLIDES - KEYSTONE VIEW CO. MEADVILLE, PENNA. Het kleine doosje met de kleurstiften vermeldt: SEVEN HANDMADE LANTERN SLIDE CRAYONS KEYSTONE VIEW CO. MEADVILLE, PENNA. MADE IN U.S.A. Op de achterkant staat de tekst: THESE CRAYONS ARE MADE SOLELY FOR USE ON ETCHED GLASS AND ARE THE ONLY CRAYONS OR PENCILS MADE FOR THIS PURPOSE. THE COLORS ARE RICH AND FREE FROM DARK STREAKS. BEST RESULTS WILL BE OBTAINED BY USING HIGH GRADE MUD-GROUND ETCHED GLASS. KEYSTONE ETCHED GLASS IS THE BEST. CRAYONS SHOULD NOT BE SHARPENED WITH A KNIFE. A PIECE OF SAND PAPER LIKE THE ONE ENCLOSED SHOULD BE USED. TO REMOVE PENCIL DRAWINGS AND CRAYON COLORS FROM ETCHED GLASS A FEW DROPS OF HOUSEHOLD OIL FOLLOWED BY SOAP AND WATER WILL GIVE THE BEST RESULTS. PRICES: BOX OF SEVEN KEYSTONE CRAYONS 90¢. INDIVIDUAL CRAYONS, EACH 15¢ KEYSTONE VIEW CO. MEADVILLE, PENNA. (Deze kleurstiften zijn alleen geschikt om te worden gebruikt op geëtst glas en zijn de enige kleurstiften of -potloden die speciaal voor dit doel gemaakt zijn. De kleuren zijn rijk en vrij van donkere vegen. De beste resultaten worden verkregen op eersteklas met modderklei geëtst glas. De glazen van Keystone zijn de beste. De stiften moeten niet scherp gemaakt worden met een mes. Gebruik hiervoor een stukje schuurpapier zoals hierbij is ingesloten. De tekeningen en kleuren kunnen van het glas verwijderd worden met een paar druppels huishoudolie, gevolgd door zeep en water. Dit geeft het beste resultaat. Prijzen: Doosje met zeven Keystone stiften 90¢. Losse stiften 15¢. Keystone View Co. Meadville, Penna.)


"Outfit For Making Homemade Lantern Slides" Keystone View Co. Meadville, Penna. De bekleedde houten kist is 17" lang, 5" hoog, en 6 3/4" diep (ca 43 x 12,5 x 17 cm). De complete kit bevat: "How To Make Handmade Lantern Slides" door G.E. Hamilton Copyright 1944 Keystone View Co. 24 pagina's. 6 flesjes Keystone inkt. Blikje met Keystone oplosmiddel. 2 doosjes Keystone kleurstiften met 7 stiften per doosje. Doosje met 6 Keystone Lantern Slide potloden. 5 rolletjes Keystone afplakband. Een onbekend aantal vellen carbonpapier. Een onbekend aantal vellen cellofaan. Ca 60 glasplaten om lantaarnplaten van te maken.
DECALCOMANIE Met het moeilijke woord Decalcomanie omschrijven we de techniek van het overbrengen van afbeeldingen, vanaf een speciaal soort geprepareerd papier naar het oppervlak van materialen als glas, porselein, aardewerk enz. Met betrekking tot de toverlantaarn bedoelen we hier in het bijzonder de toepassing van deze methode bij het maken van een lantaarnplaat, door het overbrengen van een afbeelding naar een vierkant of langwerpig stuk glas. Deze techniek werd al gebruikt door professionele lantaarnplaat-fabrikanten, maar werd ook steeds vaker toegepast door amateurs en hobbyisten. Poreus papier werd voorzien van een laagje, bestaande uit een oplossing van zetmeel, eiwit en glycerine. Daarna werd het bedrukt met de gekleurde afbeelding, eerst de details, daarna de achtergrond, en tot slot voorzien van een lijmlaagje. Voor het gebruik thuis werden de plaatjes geleverd op vellen, soms complete met de bijbehorende lege glasplaten. Nadat de plaatjes waren uitgeknipt werden zij vochtig gemaakt en op het glas overgebracht. Wanneer vervolgens het papier werd verwijderd, bleven de afbeeldingen op de glasplaat achter. De beroemde British Company W. Butcher & Sons produceerde dit soort platen onder het handelsmerk 'Primus' in hun zeer bekende series Junior Lecturers Lantern Slides. De firma verkocht ook vellen papier, bedrukt met de complete series, waarmee de kopers hun eigen lantaarnplaten konden maken. Ook het Duitse bedrijf Unger und Hoffmann, fabrikant van de bekende series 'Projektion für Alle', produceerde vellen met 'Hochfeine Abziehbilder' voor het thuisgebruik, vergezeld van een handleiding. Omstreeks 1889 leverde de Engelse firma Theobald & Co.lithografische plakplaatjes op vellen, voor het zelf vervaardigen van lantaarnplaten door de klant, en afbeeldingen op een speciaal soort doorschijnend papier die tussen twee glasplaten konden worden geplaatst. Het papier was lithografisch bedrukt en werd doorschijnend gemaakt met behulp van een olieachtige vloeistof, gemaakt van het sap van beukenhout en terpentine. Het is niet eenvoudig deze lantaarnplaten te onderscheiden van de gewone, maar het woord 'Patent' in de rechter onderhoek en een zilverachtige glans aan de randen kan daarbij behulpzaam zijn.

Twee vellen met lithografische plakplaatjes voor het zelf vervaardigen van toverlantaarnplaten, het eerste voor lantaarnplaten van ca 8 x 8 cm, het tweede voor het maken van langwerpige platen. Deze vellen werden rond 1900 verkocht.
	Gelatinebilder für Laterna Magica, Overdrukplaatjes voor de toverlantaarn. Verpakking met twaalf stuks overdrukplaatjes gemaakt door de gebroeders Bing uit Neurenberg (G.B.N.), compleet met een gebruiksaanwijzing. Op de verpakking staat het handelsmerk van Bing zoals dat in gebruik was van 1890 - 1906.

FOTOGRAFISCHE PLATEN. De belangstelling voor de amateur-fotografie nam sterk toe door de invoering van de droge gelatine-platen aan het einde van de 19e eeuw. Helaas waren de gelatine-bromide platen niet geschikt voor projectie doordat de korrel te grof was. Droge platen die voorzien waren van een laagje gelatine-zilverchloride, wel bruikbaar voor projectiedoeleinden, werden vanaf 1881 vervaardigd door verschillende fabrikanten als Ilford, Agfa, Kodak and Lumière. Deze platen konden machinaal worden voorzien van een gevoelig laagje en werden daardoor relatief goedkoop verkocht. De afbeelding kon van een tint worden voorzien in een enkele kleur, variërend van blauw tot bruinachtig rood (sepia). Fotografische lantaarnplaten konden worden gemaakt door het omzetten van een negatieve glasplaat naar een positieve glazen lantaarnplaat. Dit kon op twee verschillende manieren: wanneer geen vergroting of verkleining van de afbeelding nodig was, kon de lantaarnplaat worden afgedrukt door het negatief direct op de glasplaat te leggen (contactafdruk) en te belichten; wanneer het formaat moest worden aangepast aan de standaardmaten van de lantaarnplaat, moest een kopieercamera worden gebruikt. Fotografische platen werden soms met de hand overschilderd in doorschijnende kleuren. De standaardmaten waren 3 ¼" x 3 ¼" (8,3 cm vierkant), of 3 ¼ x 4 inches (8,3 x 10 cm) in de USA.
Bijna alle fotografische platen werden beschermd door een extra afdekglas. Toen de platen niet langer werden gemonteerd in een houten frame maar eenvoudigweg samen met het afdekglas werden bijeengehouden door een strook plakband, werd vrijwel altijd een masker, vervaardigd van zwart, dun, ondoorschijnend papier, tussen het glas met de afbeelding en het afdekglas aangebracht. De maskers hadden dezelfde uitwendige afmetingen als de glazen en het open gedeelte kon allerlei vormen en maten hebben. Zij waren voornamelijk bedoeld om storende details aan de rand van de afbeelding te verbergen, maar verborgen ook de tekortkomingen van eenvoudige lenzen, die de neiging hadden de randen van de afbeelding wat te vervormen. Soms werd een aardig effect bereikt door het masker een bijzondere vorm te geven, bijvoorbeeld van een hart of een sleutelgat.
Doos met 36 onbelichte Kodak lantaarnplaten.


Deze eenvoudige lantaarnplaat-samenvoegklem is een handig apparaat voor het bij elkaar houden van de onderdelen van een plaat - glas met de afbeelding, papieren masker en afdekglas - waardoor beide handen vrij zijn om de strook papieren plakband aan de rand aan te brengen. Afbeelding links: Fotografisch plakband van Nederlands fabrikaat, gemaakt door Animex.
Meer over het zelf maken van lantaarnplaten op de volgende pagina.