Toverlantaarns - Overvloeiers - Dissolving views deel 1

	Overvloeiers - Dissolving views (deel 1)
Het was in de 17e en 18e eeuw natuurlijk al heel bijzonder dat er in een donkere kamer zomaar grote, kleurrijke afbeeldingen op een muur konden verschijnen, maar dat die afbeeldingen ook nog snel konden worden veranderd maakte het nog mysterieuzer, vooral wanneer de scene op de muur veranderde in een soortgelijke scene, waardoor zij leek tot leven te zijn gekomen. Zo werd het voor de ogen van de toeschouwer nacht in het landschap dat daarvoor nog door de zon overgoten werd of stond een kerk in brand terwijl nog even daarvoor de mensen in alle rust over het kerkplein liepen. Die overgangen konden tot stand komen door het snel verwisselen van de lantaarnplaten, maar het was natuurlijk veel echter en mysterieuzer wanneer dat geleidelijk plaats vond. Die geleidelijke overgangen van een scene naar een andere scene werden bekend als 'dissolving views', of overvloeiers. De bijzondere manier waarop in elkaar overvloeiende toverlantaarnbeelden vertoond worden, vereiste de aanwezigheid van tenminste twee lantaarns die, ofwel naast elkaar, ofwel bovenop elkaar geplaatst werden. Zij moesten zodanig worden opgesteld dat hun optische assen in één punt samenkomen, zodat de ronde lichtvlakken die zij op het scherm projecteren precies samenvallen. Soms zorgde een mechanisme op of voor de lantaarn ervoor dat de projectie van het ene beeld verdwijnt terwijl het volgende verschijnt, soms dekte de lantaarnist of zijn assistent met de hand beurtelings een projectielens af. Bij het gebruik van gasverlichting met een gasregelaar of van elektrische verlichting kon het beurtelings opkomen en verdwijnen van de beelden ook worden bereikt door de lichtbron in de lantaarns te regelen. Voor de beste resultaten werden biunials gebruikt (twee lantaarns in één, boven elkaar geplaatst), en nog later drievoudige lantaarns of triunials, waarmee nog extra zeer geraffineerde effecten konden worden toegevoegd zoals het aangaan van de verlichting in een gebouw. Aan de beelden van de wisseling van de seizoenen kon nog vallende sneeuw aan het winterbeeld worden toegevoegd met behulp van een ondoorzichtige strook met gaatjes er in geprikt (zie hieronder). Tot in het begin de jaren 1880 werden vrijwel alleen met de hand geschilderde overvloeiers gemaakt. Er werden ook wel fotografische platen gebruikt maar de overvloeier bestond dan meestal uit het laten overgaan van de ene scene naar een heel andere, vaak zonder enige relatie tussen de afbeeldingen. De fotografie werd later wel gebruikt om een paar bestaande zwart/wit negatieven op verschillende manieren in te kleuren, waardoor ook weer bijvoorbeeld een wisseling van dag naar nacht kon worden bereikt. Deze methode was natuurlijk beduidend goedkoper als het maken van twee met de hand geschilderde platen. In het begin van de 20e eeuw werd de populariteit van de overvloeiers minder, doordat de bewegende film nog indrukwekkender effecten begon te ontwikkelen. De overvloeiers en in- en uitvloeiers die nog steeds veelvuldig in films worden toegepast, zijn voortgekomen uit hetzelfde visuele effect.
Wat hebben we zoal nodig?


De Lente met zijn bloeiende bloemen.	de platen		De Herfst met zijn vallende bladeren.

de lantaarn Deze schitterende dubbele lantaarn is waarschijnlijk vervaardigd door ene John F. Hand (de naam op het schildje is moeilijk te lezen). Zo' n dubbele lantaarn, ook wel biunial genoemd, is geschikt voor het geven van zeer hoogwaardige toverlantaarnvoorstellingen.	Zoals het woord bi-unial al aangeeft, bestaat deze lantaarn in werkelijkheid uit twee lantaarns in één. Zo zijn er twee lenzenstelsels en twee lichtbronnen, de één geplaatst bovenop de ander. Ze zijn op die manier geplaatst voor het gemak van de lantaarnist, die daardoor beide lantaarns kan bedienen zonder heen en weer te moeten lopen. Een drievoudige of triunial lantaarn bestaat uit, zoals u wel zult vermoeden, drie lantaarns die bovenop elkaar geplaatst zijn. Afmetingen 26 x 26 x 12 inches (65 x 65 x 30 cm). De lenzen komen van Darlot (Parijs). ca 1890.
	De opstelling van de lantaarns, waarbij de twee systemen boven elkaar zijn geplaatst in plaats van naast elkaar, werd pas mogelijk na de komst van het kalklicht. Het regelen van de verlichting was in die dagen een risicovolle en moeilijke aangelegenheid. Het licht in de ene lantaarn moest tot zijn volle sterkte worden gedraaid voordat het licht in de andere begon te doven. Voor de verdeling van het gas naar de branders werd een verdeler, een stelsel van verdelende kranen gebruikt. Hedendaagse lantaarnisten hebben het maar gemakkelijk: zij gebruiken meestal halogeenlampjes in hun biunials, geregeld met behulp van een elektronische dimmer.	Op de biunial was altijd een voorziening aangebracht waarmee de twee delen van de lantaarn zo konden worden ingesteld dat de geprojecteerde beelden nauwkeurig samenvielen. Op die manier kon de ene afbeelding onmerkbaar in de andere overvloeien. In dit geval wordt dit bereikt door de bovenste lantaarn wat naar voren te kantelen.

verdere toebehoren
		De oudere lantaarns waren voorzien van een mechanische overvloei installatie die bestond uit een stel metalen schermen met scherpe, vinvormige uitsparingen aan een van de randen. Met behulp van een eenvoudig hefbomenstelsel werden de schermen heen en weer bewogen, waardoor de ene geleidelijk de lens van de rechterlantaarn bedekte terwijl de ander de lens van de lantaarn ernaast vrijgaf. Een andere manier was het openen en sluiten van de koperen, klepvormige schijven, voorop de lenzen. Daarvoor moest men dan wel allebei de handen gebruiken. Na de komst van de regelaar voor de gastoevoer konden overvloeiers ook worden gemaakt door het opdraaien van de vlam van de ene kalklichtbrander, terwijl de vlam van de ander werd getemperd. Foto links: Deze mechanische overvloeiregelaar werd vervaardigd door de "Service des Projections Lumineuses de la BONNE PRESSE", 5 rue Bayard, Paris 8e, L'UNIVERSEL in de jaren 1900. Dit apparaat is voorzien van het patent: S.G.D.G.

In latere jaren, vooral wanneer er drievoudige lantaarns werden gebruikt, werd het mogelijk nog meer effecten toe te voegen. De ramen van een gebouw konden verlicht worden door het gebruik van een plaat waarop alleen de verlichtte ramen waren afgebeeld en verder helemaal zwart was (zie: Levende modellen, plaat 3). Het kwam ook nogal eens voor dat het tijdens het vertonen van een overvloeier op het scherm, plotseling zachtjes begon te sneeuwen. Dit indrukwekkende effect werd bereikt met behulp van een lange strook ondoorzichtig katoen waarin kleine gaatjes waren geprikt. Het werd op twee rollers gewonden die in een houten frame zaten. Wanneer de katoenstrook door de bovenste roller naar boven werd getrokken, door aan een hendeltje aan de zijkant van het frame te draaien, leek het of er sneeuw begon te vallen in het vertoonde landschap.

Wanneer de lantaarnist eens zo onoplettend was dat hij het hendeltje de verkeerde kant op draaide, viel, tot groot plezier van de toeschouwers, de sneeuw omhoog.

Door de opkomst van glazen platen zonder houten frame in het 8 x 8 of 8 x 10 cm formaat, werd het gebruik van plaathouders noodzakelijk. Een veel gebruikte, eenvoudige uitvoering was de duplex-houder voor twee lantaarnplaten, waarbinnen een houten frame heen en weer kan worden geschoven.

Met behulp van een bijzondere plaathouder, 'Beards Universal Self-centering Eclips Single Lantern Slide Carrier', werd de plaat die als volgende vertoond moest worden, vòòr de plaat die op dat moment vertoond werd geschoven. Wanneer de laatste werd teruggetrokken, werd de eerste automatisch scherpgesteld door middel van een veer.

Het hele systeem is 28 cm (11”) lang, 11,5 cm (4 1/2") hoog en 2 cm (7/10”) dik. De 'schuiver', onder op de plaatwisselaar schuift ruim 15 cm naar buiten. Volgens de gebruiksaanwijzing kan de wisselaar gebruikt worden voor iedere maat lantaarnplaat van 3 1/4" x 3 1/4" tot 4 1/4" x 3 1/4". Een klein verzonken schildje op de houder vermeldt ‘R.R.Beard, Selfcentering Eclipse’

het sfeertje

In zijn boek 'De Tooverlantaarn. De Wijze van Samenstelling en Gebruik.' (vertaling van 'The Magic Lantern. How to Buy and How to Use it' by A Mere Phantom) beschrijft C.L. Brinkman een voorstelling met 'nevelbeelden' als volgt:

- Vóór ons, gloeiende in de gulden stralen der morgenzon staat een trotsch paleis; - de muren schitterende in het zuiverste witte marmer, tooveren voor onze oogen een onzer droomen tot werkelijkheid, en vormen het midden van een liefelijk landschap met eenen achtergrond van majestueuse bergen, aan wier voet eene doorschijnende beek zachtkens aan voortkabbelt, terwijl het azuren uitspansel over het geheel een tooverwaas werpt, dat ons onwillekeurig aan een “beter land” doet denken. - Maar ziet! langzamerhand wordt het landschap onduidelijk; - weg is het schijnbeeld; - verdwenen de toovergloed: - een graauwe nevel treedt in de plaats; tot ijs stolt de rivier; naakt en bladerloos zijn de boomen; wit en van hare bloesems beroofd de velden en tuinen; - ook onze opgewekte stemming daalt. - Maar, daar komen de schaatsenrijders op het tooneel; het sneeuwt, eerst naauwelijks merkbaar, dan digter, en het tafereel is half in het duister gehuld, als plotseling weer het tooverpaleis, de uitgestrekte heuvelklingen, het schoone landschap en de blaauwe hemel in de plaats treden; en als ook dat beeld weder verdwijnt gaan wij henen vol van genot en van bewondering hoe de begoocheling werd te weeg gebragt. -

het
resultaat !

Een computeranimatie van een overvloeier levert al snel grote bestanden op. In werkelijkheid zal de lantaarnist de overgang van het ene naar het andere beeld natuurlijk veel langzamer en vloeiender laten verlopen.
nog wat fraaie voorbeelden van overvloeiers

Het heeft vannacht gesneeuwd in het dorp. De volgende morgen is het feest voor de jongelui.

Deze twee vierkante lantaarnplaten zijn niet voorzien van de naam van de fabrikant, maar wel van een etiketje met de naam van de set 'Beautiful Venice'.

Het was zo'n mooie, vredige dag en niemand kon nog bevroeden dat die avond een vreselijke ramp zou plaatsvinden. De brand in de kathedraal.

Een paar behoorlijk macabere overvloeiplaten. Look not upon the wine, Kijk niet naar de wijn. Een mooie vrouw met een beker wijn in haar uitgestrekte hand verandert in een afschuwelijk skelet en er verschijnt een slang in haar beker. Dit ter illustratie van de Bijbelse woorden van Salomo: "Zie den wijn niet aan, als hij zich rood vertoont, als hij in den beker zijn verve geeft, als hij recht opgaat; In zijn einde zal hij als een slang bijten, en steken als een adder."(Spreuken 23 vers 31/32). Deze plaat werd gebruikt door de drankbestrijding om mensen tot het geheelonthouderschap te bekeren.

Dit is a serie van drie vierkante overvloeiers, afmetingen 8,2 x 8,2 cm, met afbeeldingen van St James Street in London bij dag, bij nacht en met verlichte versieringen ter gelegenheid van Queen Victoria's Diamond Jubilee.
Het gebeurde in die dagen heel vaak dat de engelen op bezoek kwamen door middel van een overvloeier.....


	Nog veel meer overvloei-sets..........