Toverlantaarn - Beweegbare platen deel 1

	BEWEEGBARE PLATEN DEEL 1
Van alle lantaarnplaten die ooit gemaakt zijn, zijn de platen met beweging toch altijd wel het meest in trek geweest bij jong en oud. De eerste toverlantaarnplaten met enige illusie van beweging die vertoond werden door de rondtrekkende lantaarnisten waren waarschijnlijk de panoramaglazen. Op deze langwerpige glazen was een afbeelding geschilderd die, wanneer ze langzaam voor de lens langs geschoven werd, al een beetje de indruk van beweging gaf. Spoedig leidde de wens de geprojecteerde beelden nog echter te laten bewegen naar de uitvinding van talloze ingenieuze mechanische lantaarnplaten. Deze platen zijn voorzien van schuivende glazen, katrolwielen, hefbomen, tandwielen en allerlei andere voorzieningen die het mogelijk maken een vertoond onderwerp schijnbaar te laten bewegen en tot leven te brengen.
De bekende Haarlemse lantaarnist Daan Buddingh tijdens een van zijn voorstellingen. Een enkelvoudige schuifplaat in een houten frame met daarop een moeder die haar ondeugende kleuter een afstraffing geeft.

Eenvoudige schuifplaat met twee mannen die aan het ruzie maken zijn, gevat in een frame van blik met de afmetingen 7 1/4" x 2 5/8.	EENVOUDIGE SCHUIFPLAAT De eenvoudigste manier om een onderwerp 'tot leven te laten komen' was het gebruik van twee afbeeldingen die beiden op hetzelfde glas waren geschilderd en twee fasen van een verhaal lieten zien. Tijdens de projectie moesten de plaatjes zeer snel verwisseld worden, het tweede na het eerste, door het glas in één snelle beweging zijwaarts te duwen of te trekken. Het glas was gewoonlijk gemonteerd in een houten of metalen raamwerk, waardoor het gemakkelijk heen en weer kon schuiven.
Met de hand geschilderde lantaarnplaat in een mahoniehouten raamwerk. Afm. 18 cm x 10 cm.	ENKELVOUDIGE SCHUIFPLAAT Twee glazen zijn gemonteerd in een houten raamwerk. De actie komt tot stand door het ene glas, de 'glijdende plaat', voor het tweede glas, dat vast gemonteerd is, langs te bewegen. De glijdende plaat kan vrij bewegen in een zijwaartse richting. Zij kan gedeeltelijk uit het raamwerk getrokken worden en weer in de vorige positie terug worden geduwd. Het onderwerp wordt op het vaste glas afgebeeld in twee verschillende posities. De illusie van een beweging wordt veroorzaakt door het beurtelings afdekken van het ene of het andere gedeelte van het plaatje.


Meestal lieten dit soort schuifplaten een beweging in twee fasen zien, zoals op de plaat hierboven. Deze schuifplaat is wat uitgebreider en toon het gezicht van de man in drie uitdrukkingen. De afmetingen zijn 17,5 x 9,5 cm en de fabrikant is Carpenter & Westley, Londen.

THE DEVIL'S JOKE (Een duivelse grap), een antieke toverlantaarnplaat van ca 1880. Deze met de hand geschilderde plaat laat zien hoe een man door een duivel wordt opgeblazen met een blaasbalg. De handgreep is van messing. Het geheel meet 25cm x 10cm. Waarschijnlijk gemaakt in Engeland.

BURG-YESTRA (ENGELAND). Bijzondere enkelvoudige schuifplaat. Het frame is gemaakt van mahoniehout. De glazen lantaarnplaat is met de hand geschilderd en laat 13 personen en een hond zien die een Engels kasteel (Burg-Yestra) passeren, dat is afgebeeld op het vaste glas. Het etiket is in het Frans beschreven. Het geheel is 36 x 11cm groot. Waarschijnlijk gemaakt in Frankrijk, ca 1880.
DUBBELE SCHUIFPLAAT Deze lantaarnplaat is een uitgebreide enkelvoudige schuifplaat en is voorzien van twee schuivende glazen, elk aan een kant van het vaste glas. Dubbele schuifplaten bieden de lantaarnist meestal meer mogelijkheden tot het vertellen van een verhaal.

Deze dubbele panorama schuifplaat toont ons een landschap bij nacht. Een trein passeert en een bootje steekt de rivier over. De plaat heeft aan beide zijden een schuivend panoramaglas; op de één is het silhouet van de boot, op de ander dat van de trein geschilderd. Door de beide glazen langs het vaste glas te trekken, liet men het bootje op het water dobberen en de trein over de brug rijden. De plaat is gemaakt aan het einde van de negentiende eeuw en werd waarschijnlijk vervaardigd door de befaamde Franse fabrikant Desh. Afm. 31cm x 13cm oftewel 12 1/4" x 5 1/8".
Nog een dubbele schuifplaat. Eén van de twee glazen laat de krokodil verschijnen en verdwijnen en het andere trekt de jongen uit het water en dompelt hem onder. Het houten frame is ca 18 x 10 cm groot.
Waarschijnlijk is deze plaat gebaseerd op het bekende verhaal 'De wraak van de olifant'. Het verhaal heeft wat racistische trekjes.

lantaarnplaat toverlantaarn bewegend hert

ENKELVOUDIGE HEFBOOMPLAAT

Ook deze platen gebruiken twee glazen om de onderwerpen te laten bewegen; de één is vast gemonteerd in het raamwerk en de ander kan vrij ronddraaien door middel van een hefboom.

lantaarnplaat toverlantaarn bewegend hert etend

lantaarnplaat toverlantaarn bewegend hert etend

De vaste schijf is gemonteerd in een stevig houten raamwerk. De beweegbare schijf is gevat in een metalen kraag waaraan een hefboom bevestigd is, waardoor zij gedeeltelijk kan worden rondgedraaid voor het andere glas. De hefboom wordt in zijn beweging beperkt doordat zij in een uitsparing valt, die in het oppervlak van het raamwerk is uitgesneden. Het beweegbare glas wordt op zijn plaats gehouden door een tweetal pennen.


Een ruiter te paard. Man en paard zijn op het bewegende glas geschilderd en de achtergrond bevindt zich op het vaste glas.

Sergeant voor een groepje rekruten. Enkelvoudige hefboom plaat. Wanneer de hefboom wordt bewogen zwaait de sergeant met zijn stok. Afmetingen 18 x 11.4 cm.
DUBBELE HEFBOOMPLAAT Zoals je zult vermoeden: er bestaan ook dubbele hefboomplaten. Zij zijn voorzien van twee beweegbare glazen, elk aan een kant van het vaste glas. Onderstaande bewegende lantaarnplaat heeft twee hefbomen. Wanneer de één wordt bewogen beweegt de man zijn arm. Wanneer ook de andere hefboom wordt bewogen neemt hij zijn hoed af voor de dame in het raam van de deur.


Engeland, rond 1890. Wanneer de hefboom omlaag wordt gedrukt , verschuift een van de glazen, waardoor de horens onder de hoge hoed zichtbaar worden (betekenis: de vrouw bedriegt haar echtgenoot met de man achter het hek!).	HEFBOOMPLAAT MET SPIL Twee glazen worden gebruikt om het onderwerp te laten bewegen; het één is een vast glas in het raamwerk en het ander kan vrij op en neer bewegen door middel van een hefboom die om een as draait (bijvoorbeeld om een schroefje).

	Het mechanisme van deze hefboomplaat is behoorlijk complex, met een hefboomsysteem dat tegelijkertijd vier kleine stukjes glas laat kantelen, waardoor de illusie ontstaat dat de Chinese man danst. Afmetingen van het houten frame: 17,5 x 9,5 cm.

lantaarnplaat toverlantaarn bewegend hanengevecht silhouet

Zeer zeldzame Engelse beweegbare plaat uit het midden van de negentiende eeuw. Deze plaat projecteert de silhouetten/schaduwen van een hanengevecht.

SILHOUETPLAAT

Een zeer bijzondere uitvoering van de mechanische plaat is de silhouetplaat of fantoccini plaat, die figuren bevat die gesneden zijn uit ondoorzichtige materialen, zoals papier, koper en blik, veelal in combinatie met een geschilderde achtergrond op glas.

De afdekplaat is verwijderd zodat het mechanisme zichtbaar wordt. Elke haan is verbonden met een koperen stangetje en wordt bewogen met zijn eigen hefboom Ze zijn ook nog met elkaar verbonden bij de snavels. De bewegingen zijn imponerend en zeer gevarieerd.
De jonge hanen zijn gesneden uit dun, beschilderd blik.

Hieronder een fantocciniplaat met een tuimelende aap.

Chromatroop. Doordat een van de snaren gekruist is, draaien de glazen schijven tegen elkaar in.		ENKELVOUDIGE KATROLWIEL-PLATEN Twee glazen schijven zijn gemonteerd aan het ene einde van een lang, houten raamwerk; het ene vast en het ander in staat rond te draaien voor het andere. Het ronddraaiende glas is gevat in een koperen kraag met een groef in de buitenrand, waardoor een soort katrolwiel gevormd wordt. Een katrolwiel aan het andere eind van het raamwerk wordt rondgedraaid met een slingertje. De glazen schijf en het katrolwiel zijn met elkaar verbonden door een snaar die de schijf aandrijft wanneer het slingertje wordt rondgedraaid. Het grootste gedeelte van het onderwerp wordt weergegeven op het vaste glas en een ander gedeelte op het ronddraaiende glas. Samen vormen zij een complete afbeelding. Veel gebruikte onderwerpen zijn windmolens met draaiende wieken en watermolens. Er bestaan ook MEERVOUDIGE KATROLWIEL PLATEN.
	Ronddraaiende politieke toverlantaarnplaat met het portret van de Amerikaanse president Garfield gecombineerd met een chromatroop. Messing mechanisme. Gemaakt door T.H. McAllister, Opticien, N.Y. Een etiket op de zijkant met de tekst "The Garfield Chromatrope". Door het ronddraaien van de hendel geven de rondraaiende glazen een caleidoscopisch effect. Afmetingen 28 x 10 x 6.4 cm.
ENKELVOUDIGE RADERWERK-PLAAT Een glas draait rond voor het andere glas. Het beweegbare glas is gevat in een koperen kraag die aan de rand voorzien is van een groot aantal verticale tandjes, waardoor een tandwiel wordt gevormd. Een stalen rondsel met passende tandjes grijpt in dit tandwiel. Door aan het slingertje te draaien aan het andere einde van de lange as van het rondsel wordt het 'raderwerk' aangedreven en draait het glas rond. Ook hier zijn geliefde onderwerpen weer de wind- en watermolens.

Gé Aarts, eigenaar van het kleinste bioscoopje van Nederland, vertoont de raderwerkplaat 'het aquarium van de keizer' (Soms zwemmen de vissen zelfs achteruit!). NCRV-tv programma 'Man bijt hond'


Enkelvoudige raderwerk-plaat in een houten frame. Afmetingen frame: 17 x 9.5 cm.
DUBBELE RADERWERK-PLAAT Deze plaat bestaat uit twee ronddraaiende glazen schijven die elk in een tegengestelde richting draaien. Beide schijven zijn voorzien van een tandwielrand en worden aan elkaar gekoppeld door een stalen rondsel met passende tandjes aan het einde. Het andere einde van de rondsel-as steekt buiten het raamwerk uit en is voorzien van een slingertje. Dit systeem wordt vaak toegepast bij de.........

Een 'echt werkende' chromatroop is te zien op de pagina 'Lantaarnplaten en -plaatjes, deel 3.

CHROMATROOP

Het valt niet mee een indruk te geven van de imponerende, betoverende effecten die op het scherm zichtbaar worden bij de chromatroop. Het lijkt veel op de caleidoscoop, maar voegt hieraan nog een gelijkmatige beweging en snelle wisselingen toe. De twee schijven zijn beschilderd met een vrijwel eindeloze veelheid aan geometrische vormen en andere ontwerpen in schitterende kleuren. Wanneer het krukje rondgedraaid wordt, draaien de schijven in een tegengestelde richting over elkaar, hetgeen een verbazingwekkend effect heeft. Soms zijn de chromatropen nog voorzien van woorden, als 'Welkom', 'Adieu' of 'Goedenacht', zodat ze gebruikt konden worden aan het begin en het einde van een voorstelling. Ook zinnen als 'God Save the Queen' en Rule Britannia' werden gebruikt. De stralen van eer en glorie spatten er van af.

BIJZONDERE MECHANISMEN

	VERWISSELBARE HOOFDEN. Deze fantastische antieke toverlantaarnplaat uit 1880 wordt bediend met een zeer bijzonder mechanisme. Op het vaste glas staat de afbeelding van een lichaam, gekleed in een prachtige rode en witte jurk, afgewerkt met kant. Op het ronddraaiende glas staan 14 hoofden: een mooi meisje, een monster met een rode kuif, een schedel, een tovenaar, een Turk, een boef, een gebrild hoofd, een Arabier, een Pierrot, een heer, een ezel, een papagaai, een kat en een aap. Steeds wanneer de stang wordt heen- of weer geschoven, verschijnt een nieuw hoofd op het lichaam. Het stel glazen is gemonteerd in een messing houder. De stang is ook van messing gemaakt. De afmetingen zijn 24,5cm x 12,5cm.

Het zonnestelsel. Deze plaat demonstreert het ronddraaien van alle planeten en hun satellieten om de zon. De kruk moest 24 maal rondgedraaid worden om de planeten één maal om de zon te laten draaien.	ASTRONOMISCHE RADERWERK PLAAT Deze raderwerkplaten werden speciaal ontworpen om de bewegingen in het zonnestelsel te laten zien. (Slechts de acht toentertijd bekende planeten werden getoond).
	CYCLOIDOTROPE Een erg leuk effect kon worden bereikt met de Cycloidotrope, een soort spirograaf. Een door middel van roet zwart gemaakte glazen schijf draaide rond in het houten frame terwijl een pennetje op een arm die door hefbomen werd bewogen, een patroon in het roet trok. Dit patroon verscheen dan op het scherm als een schitterende, witte, geometrische tekening, die steeds ingewikkelder werd. Het pennetje kon van plaats veranderen terwijl de cycloidotrope ronddraaide, waardoor in elkaar geschakelde bloemfiguren en allerlei mechanische geometrische figuren konden worden geproduceerd. (zie ook Bijzondere Effecten)

MEER SYSTEMEN

Natuurlijk zijn er meer systemen gebruikt om de platen te laten bewegen en er zijn ook platen die twee of meer van de hierboven genoemde mogelijkheden combineren om daarmee een zeer levendig, levensecht effect te bereiken. Een voorbeeld hiervan is de bekende plaat van de man die een muis opat.

	VERWISSELBARE BEWEEGBARE LANTAARNPLAAT Een zeer bijzondere verwisselbare beweegbare plaat werd rond 1880 verkocht door BENETFINK, Cheapside in Londen. In de grenenhouten kist bevinden zich vijf met de hand beschilderde platen van een bijenkorf, een acrobaat, een windmolen, een fontein en een 'goede nacht' wens, samen met twaalf handgeschilderde glazen schijven. Wanneer u meer over deze curiositeit te weten wilt komen, en dat wilt u, kunt u op het deksel klikken (spannend hè?) of gewoon verder gaan naar de volgende pagina.