Toverlantaarns - Verschillende soorten, Bijzondere lantaarns

		Toverlantaarns, verschillende soorten....... Bijzondere lantaarns
Kies een andere soort toverlantaarn door op een van de onderstaande afbeeldingen te klikken:

Bijzondere lantaarns. Hieronder vallen de toverlantaarns waarmee meer dan uitsluitend glazen, doorschijnende lantaarnplaatjes kunnen worden vertoond. Met episcopen kunnen ook niet-transparante voorwerpen, zoals prentbriefkaarten, munten, gedroogde bloemen en foto’s, worden geprojecteerd. Later kwamen de kinematografen, waarmee niet alleen lantaarnplaten maar ook films konden worden vertoond. Ook hier waren het voornamelijk de Duitse fabrikanten als Ernst Plank en de gebroeders Bing die dit soort lantaarns vervaardigden. Van de Franse fabrikant Lapierre kwamen de ‘lampascopen’, toverlantaarns die bovenop een bestaande olielamp konden worden geplaatst en dus geen aparte lichtbron nodig hadden. Een andere bijzondere lantaarn is de straatlantaarn, waarmee reclameplaten op een stuk straat of een muur konden worden geprojecteerd.

Vanwege de grote verscheidenheid is het bijna onmogelijk de toverlantaarns in te delen in categorieën. We kunnen wel proberen ze te onderscheiden naar een aantal kenmerkende eigenschappen, maar veel lantaarns zouden we in meerdere groepen kunnen onderbrengen. We krijgen bovendien altijd te maken met uitzonderingen en grensgevallen. Veel modellen werden ook nog in verschillende groottes uitgebracht, waarbij de kleinere dan onder de speelgoedlantaarns en de grotere onder de huiskamerlantaarns zouden kunnen vallen. Desalniettemin zullen we toch maar een poging wagen. Speelgoedlantaarns of kinderlantaarns. Deze toverlantaarns zijn klein van formaat, eenvoudig uitgevoerd en waren niet duur. Ze waren oorspronkelijke voorzien van een kaars of klein olielampje als verlichting en slechts geschikt voor het vertonen van smalle lantaarnplaatjes (ca 2 tot 4 cm breed). Huiskamerlantaarns. De lantaarns zijn al wat groter en degelijker uitgevoerd en waren dientengevolge al wat duurder. Vanwege de grotere en gevaarlijker olielampen kunnen zij al niet meer beschouwd worden als kinderspeelgoed. Grote lantaarns. Deze lantaarns werden gebruikt voor het geven van lezingen in wat grotere ruimtes of bij het lesgeven aan studenten op scholen of universiteiten. Meervoudige lantaarns. Deze lantaarns bestonden uit twee of drie boven of soms naast elkaar geplaatste enkelvoudige lantaarns en waren meestal gemaakt van hout en messing. Hiermee konden schitterende effecten bereikt worden, zoals overvloeiende beelden. Bijzondere lantaarns. Hieronder vallen onder meer de toverlantaarns waarmee niet uitsluitend glazen lantaarnplaatjes kunnen worden geprojecteerd, maar ook films of ondoorschijnende kaarten, zoals de kinematografen en de episcopen. Ook opvallende lantaarns als de lamposcoop en de straatlantaarn zijn in deze groep ondergebracht. Fantasielantaarns. Een aparte categorie wordt nog gevormd door de toverlantaarns die op het eerste gezicht nauwelijks te herkennen zijn als toverlantaarn doordat zij er uit zien als een Boeddha, een moskee of een Eiffeltoren.
		Bing episcoop (boven) en een gecombineerde episcoop/toverlantaarn, een epidiascoop (links). Beiden zijn voorzien van een houder voor foto's e.d. in de achterwand. De epidiascoop heeft een draaiknop aan de bovenzijde waarmee de lens die niet gebruikt wordt kan worden afgedekt, terwijl de andere wordt vrijgegeven. (zie ook Episcopen)
	Deze grote episcoop van het type 'Janus' werd gemaakt door Ed. Liesegang, ca 1925, in Düsseldorf, Duitsland. Een verbeterde versie is de 'Trajanus', uitgerust met twee lampen in plaats van één. Het voorwerp of de afbeelding rust op een metalen plaat aan de onderkant van de lantaarn, die op en neer kan worden bewogen door middel van een hefboomsysteem dat de metalen plaat altijd in een horizontale positie houdt.
		De Lampascope is een toverlantaarn waarvoor geen speciale lamp aangeschaft hoefde te worden. Hij kon gewoon bovenop zo'n grote olielamp, die iedereen toen wel in huis had, worden geplaatst. Om te voorkomen dat de lantaarn naar voren zou vallen was de reflector binnenin het lamphuis verzwaard met zand, waardoor het een tegengewicht vormde voor de lensbuis met lens. Deze Lampascope Carrée werd rond 1880 gemaakt door de Franse gebroeders Lapierre.
	Terwijl vrijwel alle toverlantaarns geschikt zijn voor het vertonen van langwerpige of vierkante lantaarnplaten, zijn er ook lantaarns gemaakt voor ronde, schijfvormige lantaarnplaten. Deze lantaarn is van E.P. (Ernst Plank). De schijf is van J.S. (Jean Schoenner).

	De Kinematograaf vormde de overgang van de toverlantaarn met zijn meestal statische beelden naar de filmprojector met bewegende beelden. In het begin werden alleen korte filmpjes vertoond. Begin en einde waren tot een lus geplakt, zodat de beelden steeds weer herhaald werden. Onderwerpen: een dansend clowntje, een rijdende trein over een brug, een jongleur met ballen, enz. Later werden ook films op spoelen gebruikt. De afgespeelde film werd niet opgevangen door een tweede haspel maar kwam gewoon op de grond terecht.

	Leuk speelgoed kinematograafje voor batterijverlichting. Merk Leonhard Müller, Neurenberg, Duitsland. Blik met zwarte hamerslag. Fitting voor zaklantaarnlampje in achterwand. Schoorsteenloos model. Naar boven scharnierend deurtje in zijwand met ingeperst merk LM. Filmtransport d.m.v. Maltezer kruis (binnen in het lamphuis). Geleiders voor film. Geschikt voor lantaarnplaatjes van 3 cm breed. Afm. ca: lang 19 cm, breed 10 cm, hoog 14,5 cm excl. filmgeleider.
		Kinematograaf gemaakt door de Duitse fabrikant Leonhard Müller (LM). Nogal bijzonder aan dit model is de vlinder die voor de lens is aangebracht. Bij de meeste kinematografen bevindt deze zich tussen condensor en filmstrook. (zie ook Kinematografen)
		Eindeloze filmpstrip, vertoond met een Kinematograaf.
	Deze kinematograaf van Ernst Plank (E.P.) is gemaakt van geblauwd blik en gemonteerd op een eikenhouten grondplank. Voor op het lamphuis is een merkplaatje aangebracht. Een groot vliegwiel aan de zijkant drijft het filmtransport aan via een snaar, schijf, stang, wormwiel en slagpen. Het voorstuk met objectief en filmtransport kan worden verwijderd en vervangen door een eenvoudig voorstuk met lenshouder, waarmee de lantaarn kan worden gebruikt als een normale toverlantaarn voor het projecteren van toverlantaarnplaten. De lantaarn is 36 x 20 x 36 cm groot.
		Straatlantaarn. Dit type lantaarn werd gebruikt voor het projecteren van reclameplaatjes op trottoirs of op een muur aan de overzijde van de straat vanwege de zeer lange brandpuntsafstand. Lang heeft dit niet geduurd want al gauw werd dit gebruik door de politie verboden omdat het verkeersopstoppingen, ongelukken en opstootjes veroorzaakte.


		Zelfgebouwde toverlantaarn. Het is onbekend wanneer en door wie deze doe-het-zelf-lantaarn gebouwd is en of hij slechts gebruikt is in de huiskamer of bij voorstellingen voor een groter publiek. De robuuste afmetingen en het gebruikte materiaal (stevig plaatstaal) wijzen in de richting van professioneel gebruik. Twee halve maan-vormige schijven voor de lens maken in- en uitvloeiers mogelijk.

	Bijzondere straatlantaarn met een ingebouwd klokmechanisme. De glazen plaat die aangedreven werd is helaas niet meer aanwezig. Waarschijnlijk was het een gekleurd glas, waarmee kleurwisselingen of chromatropische effecten werden geprojecteerd op een muur of vloer.

Kies een andere soort toverlantaarn door op een van de onderstaande afbeeldingen te klikken: